Έρως ανίκατε μάχαν...


Πρόσφατα επισκέφτηκα και ένα άλλο μουσείο, αυτό της Κυκλαδικής Τέχνης, όπου φιλοξενείται μια καταπλητκτική έκθεση με θέμα: "Έρως. Από τη Θεογονία του Ησίοδου στην ύστερη Αρχαιότητα". Οι σκέψεις και τα συναισθήματα που με κατέβαλαν ήταν πολύ έντονα. Σε αυτήν την έκθεση αποκαλύπτεται ο έρωτας σε όλες του τις διαστάσεις. Καταγράφω κάποιες πληροφορίες που αποκόμισα από την έκθεση αυτή (δια χειρός Νικόλαου Σταμπουλίδη, Διευθυντή Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης):


Κάλλιστος (ο ομορφότερος), λυσιμελής (που σου παραλύει τα μέλη), πυρίδρομος (που το διάβα του βγάζει φωτιά), διφυής (που έχει δύο φύσεις), γλυκύπικρος, αβρός (τρυφερός), τακερός (που σε κάνει να λιώνεις), αλγεσίδωρος (που φέρνει πόνο), σχέτλιος (σκληρός, ανελέητος), ανίκατος (ακαταμάχητος)... είναι μερικά επίθετα που έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί.

Στη Θεογονία του Ησιόδου -περίπου στα 700 π.Χ.- παρουσιάζεται για πρώτη φορά ως αρχέγονη κοσμογονική θεότητα, που ως κινητήρια δύναμη ενώνει το Χάος και τη Γη και οδηγεί στη δημιουργία του σύμπαντος. Από την περιγραφή του Ησιόδου γίνεται σαφές ότι ο Έρως δεν είναι μια απρόσωπη κοσμογονική δύναμη, αλλά προσωποποιεί το ανθρώπινο ερωτικό πάθος, το οποίο αποτελεί την κύρια πηγή έμπνευσης της λυρικής ποίησης (της κατ' εξοχήν ερωτικής ποίησης) και μία από τις βασικές συνιστώσες της τραγωδίας.

Στη Θεογονία το Ησιόδου ο Έρως προϋπάρχει της Αφροδίτης, αφού αυτός μαζί με τον Ίμερο, (την προσωποποίηση της γλυκιάς επιθυμίας), την υποδέχονται κατά τη γέννησή της και ανάδυσή της από τη θάλασσα. Εν τούτοις στον κόσμο των λυρικών ποιητών (ήδη από τα τέλη του 7ου αι. π.Χ.) έχει επικρατήσει ο μύθος σύμφωνα με τον οποίο ο Έρως ήταν γιός της Αφροδρίτης. Η παράδοση αυτή ανάγεται πιθανότατα στη Σαπφώ. Ως μικρό παιδί ο Έρως είναι ζωηρός, άτακτος και ανυπάκουος και επομένως κάνει αμέτρητες σκανταλιές για τις οποίες η Αφροδίτη αναγκάζεται να τον τιμωρήσει ακολουθώντας τον παραδοσιακό τρόπο με το σανδάλι: "Άστα, είναι άτακτος... πολλές φορές τον απείλησα ότι αν δεν σταματήσει να κάνει αυτά τα πράγματα, θα του σπάσω το τόξο και την φαρέτρα, θα του σπάσω τα φτερά, μέχρι και που του τις έβρεξα στα πισινάκια με το σανδάλι" (Λουκιανός, Θεών Διάλογοι, Αφροδίτη - Σελήνη). Ακόμα και η ίδια το η μάνα, η Αφροδίτη, χτυπημένη από τα βέλη του, περιβάλλει τον ιδεατά ωραίο Άδωνι, κρατώντας τον αγκαλιά για να τον γείρει προς το μέρος της καρδιάς.

"Όταν ο χρυσομάλλης Έρωτας τεντώνει τα δίδυμα τόξα του πόθου, το ένα φέρνει την ευτυχία, ενώ το άλλο τη σύγχυση στη ζωή." (Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, 549 κ.εξ.).

Δυο από τους πιο γνωστούς και ωραιότερους διαλόγους του Πλάτωνα, το Συμπόσιον και ο Φαίδρος, είναι αφιερωμένοι στην Έρωτα. Στο Συμπόσιον εκτίθενται διάφορες απόψεις για τη φύση του Έρωτα, ενώ σύμφωνα με τα λεγόμενα του Σωκράτη, ο Έρως είναι γιός της Πενίας (φτώχειας) και του Πόρου (επινόησης, εφευρετικότητας). Δεν είναι Θεός, αλλά ένας Δαίμων, αιωνίως ανικανοποίητος, που επιδιώκει να αποκτήσει την ομορφιά και να κατακτήσει τη σοφία. Επομένως ως κυνηγός του ωραίου που ρέπει προς τη σοφία, είναι και ο ίδιος φιλόσοφος.

Αντικείμενο του έρωτα είναι το ωραίο (ωραίο=αυτό που γίνεται στην ώρα του) και κυρίως η δημιουργία μέσα στην ωραιότητα. Στόχος του είναι η κατάκτηση της αθανασίας: της σωματικής, που επιτυγχάνεται με την αναπαραγωγή, αλλά κυρίως της πνευματικής, που επιτυγχάνεται μέσω των έργων της ψυχής. Το ωραίο, όμως, έχει διάφορες μορφές και επίπεδα. Για να μπορέσει η ανθρώπινη ψυχή να φθάσει στο ανώτερο επίπεδο, στο Ιδεατό Ωραίο -όπου θα αντικρίσει την απόλυτη ομορφιά και απόλυτη αλήθεια- θα πρέπει να ακολουθήσει μια κλίμακα ερωτικής ανάβασης, μια κοπιαστική και πολύπαθη πορεία, στην οποία οδηγός της θα είναι ο έρωτας.

Υπάρχουν έρωτες οι οποίοι, από τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν σε αυτούς, επηρέασαν το ρου της Ιστορίας. Τρανταχτό παράδειγμα είναι η αλλαγή του πολιτεύματος στην Αθήνα, στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. Η ερωτική παρενόχληση του νεαρού Αρμόδιου από τον τύραννο Ίππαρχο, γιο του Πεισίστρατου, αποτέλεσε αφορμή για τη δολοφονία του τυράννου από τον Αρμόδιο και τον εραστή του, τον Αριστογείτονα. Η δολοφονία υπήρξε ένα "τόλμημα δι' ερωτικήν ξυντυχίαν" (εγχείρημα με ερωτική αφορμή), όπως περιγράφει ο Θουικιδίδης, το οποίο συνέβαλε στην κατάλυση της τυραννίας των Πεισιστρατιδών και την ίδρυση της Κλεισθένειας δημοκρατίας, δηλαδή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, της μητέρας όλων των δημοκρατιών.

Σημαντική θέση έχουν και οι αγοραίοι έρωτες. Η λέξη "πόρνη" προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα "πέρνημι" (=εξάγω προς πώληση) και δηλώνει τη γυναίκα που πουλά τα σωματικά της θέλγητρα προς ικανοποίηση των ανδρικών ορμών. Οι πόρνες ήταν κυρίως δούλες, αιχμάλωτες πολέμου ή πειρατείας, που πωλούνταν στα σκλαβοπάζαρα, ή ακόμα και γυναίκες που υπήρξαν έκθετα βρέφη, τα οποία ανατράφηκαν από προαγωγούς με σκοπό να τα εγκαταστήσουν σε οίκους ανοχής όταν μεγαλώσουν. Στην Αθήνα, η καθιέρωση της δημόσιας πορνείς τοποθετείται στα χρόνια της νομοθετικής μεταρρύθμισης του Σόλωνα (αρχές του 6ου αι. π.Χ.), ο οποίος άνοιξε και τα πρώτα δημόσια πορνεία εγκαθιστώντας σε αυτά γυναίκες που αγόρασε προκειμένου οι νεαροί άγαμοι Αθηναίοι να διοχετεύουν εκεί τις ερωτικές τους ορμές, οι οποίες μέχρι τότε τους οδηγούσαν σε ανύπαντρες παρθένες ή παντρεμένες γυναίκες. Οι πόρνες αποτελούσαν σημαντική πηγή εσόδων για το κράτος αφού κάθε χρόνο κατέβαλλαν έναν ειδικό φόρο, το "πορνικό τέλος". Από το έσοδα αυτά ο Σόλων ίδρυσε το ναό της Πανδήμου Αφροδίτης, της προστάτιδας του αγοραίου έρωτα και των εκδιδόμενων γυναικών.

Στην αρχαιότητα η παιδεραστία -όρος αρνητικά φορτισμένος σήμερα, λόγω της σύνδεσής του με παιδιά πολύ μικρής ηλικίας (5-12 ετών)- αποτελούσε έναν θεσμό κοινωνικά αναγνωρισμένο και νομικά επιτρεπτό, όχι μόνο στην Αθήνα αλλά σχεδόν σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο. Για πρώτη φορά θεσμοθετήθηκε στην Κρήτη και κατόπιν στη Σπάρτη. Η παιδεραστική σχέση αφορούσε στον πνευματικό και ψυχικό δεσμό ενός ενηλίκου και πεπειραμένου άνδρα, του εραστή, με έναν νεαρό παίδα, ηλικίας περίπου 12-17 ετών, τον ερώμενο. Η σχέση αυτή προσιδίαζε περισσότερο στον δεσμό δασκάλου προς μαθητή αφού αποσκοπούσε στη διαπαιδαγώγηση του εφήβου και στην προετοιμασία του ως πολίτη. Ήταν ένα είδος παιδαγωγικού έρωτα, όπου ο εραστής-δάσκαλος, γοητευμένος από το κάλλος του εφήβου, στόχευε στη διαμόρφωση ήθους και στην καλλιέργεια της ψυχής του ερωμένου-μαθητή, διδάσκοντας του πρότυπα συμπεριφοράς και γνώσης ώστε να γίνει καλός καγαθός πολίτης, ανδρείος και ενάρετος. Όταν ο έφηβος ενηλικιωνόταν, η σχέση που είχε αναπτυχθεί μεταξύ τους κατέληγε σε μια ισόβια φιλία. Στην υψηλή θεώρηση της παιδεραστίας είχε συμβάλλει η αντίληψη περί κατωτερότητας της γυναίκας και η συνακόλουθη ταύτιση του ωραίου και του υψηλού με το ανδρικό πνεύμα και σώμα, καθώς επίσης και η εξοικείωση με το γυμνό ανδρικό σώμα στα γυμνάσια και τις παλαίστρες, τους κατεξοχήν χώρους διαπαιδαγώγησης της εποχής. Οι χώροι αυτοί ευνοούσαν την ερωτική προσέγγιση υποψηφίων εραστών και ερωμένων. Στην Αθήνα, ήδη από την εποχή του Σόλωνα, υπήρχε νομοθεσία που όριζε ότι οι παιδεραστικές σχέσεις αφορούσαν μόνον ελεύθερους πολίτες, ενώ απαγόρευε την εκπόρνευση με ποινή την στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων του εκπορενευόμενου. Οι περισσότερες παραστάσεις που αποτυπώνονται, αφορούν στην εκ μέρους του εραστή προσέγγιση του ερωμένου και στην προσπάθεια αφύπνισης του ενδιαφέροντός του είτε μέσω της θωπείας του σαγονιού και της ήβης του ερωμένου, είτε με την προσφορά διάφορων συμβολικών δώρων. Οι υποψήφιοι ερώμενοι, άλλοτε εικονίζονται να απωθούν την προσέγγιση και άλλοτε να αποδέχονται τα προσφερόμενα δώρα. Στις αναπαραστάσεις αυτές, η σεξουαλικότητα εκφράζεται με τη στάση του "διαμηρίζειν": οι δυο μορφές στέκονται αντικριστά και ο εραστής ολοκληρώνει ανάμεσα στους μηρούς του ερωμένου. Η στάση αυτή αφ' ενός εξασφάλιζε την ικανοποίηση της ηδονής του εραστή και αφ' ετέρου διαφύλαττε την αξιοπρέπεια και την αρετή του ερωμένου. Αντίθετα, η απεικόνιση της πρωκτικής συνουσίας -στάση του "πυγίζειν"- είναι εξαιρετικά σπάνια. Άλλωστε, η δια του πρωκτού επαφή, θεωρείτο υποτιμητική και ταπεινωτική για τον παθητικό συμμέτοχο. Στην αττική κωμωδία, όπως στις Θεσμοφοριάζουσες και τις Νεφέλες του Αριστοφάνη συναντούμε τις λέξεις "καταπύγων" και "ευρύπρωκτος", που αποτελούσαν εξαιρετικά μειωτικούς χαρακτηρισμούς. Αυτή η περιφρόνηση οφείλεται στην αντίληψη ότι όταν ο άνδρας συμπεριφέρεται θηλυπρεπώς, κατεβαίνει στο επίπεδο των γυναικών, υποτασσόμενος σε έναν άλλο άνδρα ως σεξουαλικό αντικείμενο.

Τα στάδια της ιστορίας του Έρωτα και της Ψυχής, από τα βάσανα που περνούν έως την ευτυχή κατάληξη του ειδυλλίου τους, εικονογραφούνται στα πήλινα σφραγίσματα της Δήλου (2ος - 1ος αι. π.Χ.). Στα περισσότερα απ' αυτά παρουσιάζονται αλληγορικά τα πάθη που υποφέρει η ερωτευμένη ανθρώπινη ψυχή, η οποία παριστάνεται προσωποποιημένη ως νεαρή κόρη με φτερά πεταλούδας: ο Έρωτας προσπαθεί να την δελεάσει, την κυνηγά, την αιχμαλωτίζει, τη χτυπά αλύπητα, την πιάνει στο αγκίστρι του ως αλιεύς ψυχών, τη ζεύει στο άρμα του, την κατευθύνει και την κυβερνά, τη σουβλίζει και τη σιγοψήνει, ή την πυρπολεί. Άλλοτε όμως, αντιστρέφονται οι ρόλοι και είναι η Ψυχή που αιχμαλωτίζει, δένει και βασανίζει τον Έρωτα. Τέλος, έρχεται η ευτυχής κατάληξη και οι δυο βασανισμένοι εραστές αγκαλιάζονται και φιλιούνται τρυφερά (
όπως στην κάτωθι εικόνα):






Ο Έρωτας όμως είναι αναλλοίωτος, ούτε γερνούσε, ούτε γερνά. Φτερωτός τοξότης, εξακολουθεί να γλιστρά και να ξεφεύγει ακόμα και από τον χρόνο. Η μόνη διαφυγή από την τρέλα του Έρωτα, είναι η μετατροπή του σε "φιλιότητα", σε αγάπη, που μπορεί να έχει διάρκεια και με το χρόνο μεγαλώνει.









"Ροδίτικος"
Παραδοσιακό