Τι είναι Δια-φο(υκω)-τισμός;



Τις τελευταίες μέρες διαβάζω για το Διαφωτισμό, μια περίοδο-φάση στην ανθρώπινη ιστορία που μου έχει κάνει ιδιαίτερη εντύπωση. Ίσως να μην είναι τυχαίο ότι επανέρχομαι σε αυτήν την περίοδο, λίγες μέρες πριν τις εθνικές μας εκλογές... που η έννοια του φωτός καλό θα ήταν να διέπει κάθε μας κίνηση!

Τι είναι όμως Διαφωτισμός; 

Ο Καντ το είπε απλά: "είναι η έξοδος από την ανωριμότητά μας, μια ανωριμότητα που ο ίδιος ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος". Συνεπώς, αφήνει χώρο ο Καντ σε μια προσπάθεια διεξόδου από την ανωριμότητα μέσα από μια αλλαγή που θα επέλθει στο εσωτερικό του ανθρώπου.

Ο Διαφωτισμός στηρίζεται στον ορθό Λόγο, θεωρώντας ότι με αυτόν θα ερμηνεύσει τα φαινόμενα, με αυτόν θα εξηγήσει τον κόσμο του (εσωτερικό και εξωτερικό), με αυτόν θα κατακτήσει τη μια και μοναδική Αλήθεια. Ο Λόγος δηλαδή είναι εκείνο το όχημα που θα μας φτάσει στην κορυφή όπου κατοικεί η Αλήθεια. Ο Λόγος ως ένα σύστημα-όχημα οδηγεί σε απαντήσεις.

Ο Διαφωτισμός αντιδιαστέλλεται από την Πίστη, η οποία και αυτή όμως είναι ένα όχημα που υποστηρίζει ότι οδηγεί στη μια και μοναδική Αλήθεια, την Αλήθεια του Θεού. Άρα, και η θρησκεία λέει ότι φτάνει στην κορυφή όπου κατοικεί η Αλήθεια, είτε αυτή είναι κορυφή του Ολύμπου είτε του όρους Σινά... Το μοντέλο όμως είναι το ίδιο: η Πίστη ως ένα σύστημα-όχημα οδηγεί σε απαντήσεις.

Ξαναγυρίζω στο Λόγο και υποστηρίζω -όπως σε πολλές παλαιότερες αναρτήσεις έχω κάνει- ότι και ο Λόγος βασίζεται σε αξιώματα, σε παραδοχές δηλαδή, πάνω στα οποία πατά και χτίζει το εποικοδόμημά του για να ερμηνεύσει παρελθόν, παρόν και μέλλον. Τα αξιώματα είναι αυταπόδεικτα, λένε τα Μαθηματικά. Ή τα αποδέχεσαι και προχωράς, ή δεν τα αποδέχεσαι και πας και γίνεσαι φιλόλογος (τώρα θα μου πείτε βέβαια, ποιος είναι πιο πολύ φίλος με το Λόγο, ο φιλόλογος ή ο μαθηματικός, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία...). Βλέπουμε δηλαδή, ότι και ο ίδιος ο Λόγος ενέχει μια εξουσία ως προς την αποδοχή του. Μια εξουσία, που αναλόγως χρήσης, οδηγεί σε λιγότερο ή περισσότερο παράλογες καταστάσεις...

"Οι αθέμιτες χρήσεις του Λόγου είναι εκείνες που γεννούν τον δογματισμό και την ετερονομία, μαζί με την αυταπάτη. Από την άλλη μεριά, όταν η νόμιμη χρήση του Λόγου έχει πλήρως καθορισθεί στο επίπεδο των αρχών που τη διέπουν, τότε μπορεί να εξασφαλισθεί η αυτονομία. Η κριτική αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, το εγχειρίδιο του Λόγου που ανδρώθηκε μέσα στο Διαφωτισμό. Και αντιστρόφως, ο Διαφωτισμός είναι η εποχή της κριτικής".

(αναδημοσίευση χωρίς άδεια από το "Τι είναι Διαφωτισμός" του Μισέλ Φουκώ, εκδ. ΕΡΑΣΜΟΣ, 1988, σελ. 24)


Απ' τη μια λοιπόν ο Λόγος και απ΄την άλλη η Πίστη; Ή μήπως μιλάμε για παρόμοια διαδικασία αφού στη μια περίπτωση μιλάμε για πίστη στο Λόγο του Θεού και από την άλλη θεοποιούμε την πίστη στον Ορθό Λόγο;

Ξέρετε, ο άνθρωπος είτε δρα μέσα από επιστημονικές διαδικασίες είτε μέσα από διαδικασίες πίστης, στην πραγματικότητα αναζητά ένα σύστημα που θα του εξηγεί εύκολα και συνολικά τα φαινόμενα γύρω του. Είναι η ίδια αντίληψη και διαδικασία εξάλλου με αυτή της Ενοποιημένης Θεωρίας που αναζητούν μανιωδώς οι Φυσικοί επιστήμονες εδώ και χρόνια. Δεν δέχομαι λοιπόν, αυτό το κοινότοπο ότι η επιστήμη αναζητά το "πώς" και η πίστη το "γιατί", καθώς οι δυο καταστάσεις συνέχονται, για να μην πω... συγχέονται! Αυτό υποστήριξαν εξάλλου οι δομολειτουργιστές ανθρωπολόγοι (τη συνοχή δομή και λειτουργίας), αλλά αυτό διαπιστώνω και εγώ μέσα από την άσκηση της Ιατρικής: το να μάθεις πώς λειτουργεί μια κατάσταση και ένα φαινόμενο στο σώμα μας, περνά αναγκαστικά μέσα από ερωτήματα του τύπου "γιατί λειτουργεί έτσι"; 

Ο λόγος ύπαρξης μιας διαδικασίας στη βιολογία (που πιο σωστά δεν είναι ο λόγος ύπαρξής της, αλλά ο δικός μας λόγος -discourse- που εμείς της δίνουμε για να υπάρξει στο μυαλό μας και στις θεωρίες μας, ώστε να μπορέσουμε να το αναπαραγάγουμε αφαιρετικά στο μέλλον με τελικό σκοπό να προβλέψουμε αυτό το μέλλον...άρα θα μπορούσε ουσιαστικά να αποτελεί το λόγο της δικής μας ύπαρξης...), αποτυπώνει την ύπαρξη μιας ανάγκης. Όλα γίνονται για μια ανάγκη λοιπόν! Είτε της δίνουμε επιστημονικό νόημα, είτε θεοκρατικό, είτε την εξηγούμε μέσα από την τύχη και την φυσική εξέλιξη ή μέσα από την κατασκευή και τον πολιτισμό, η ανάγκη ήταν, είναι και θα παραμένει ανάγκη.

Αν ξέρεις τελικά, "γιατί" λειτουργεί με έναν τρόπο μια κατάσταση, μπορείς να αναζητήσεις και το "πώς", αλλά και αντιστρόφως, η ανακάλυψη του "πώς", αναπόφευκτα σε φέρνει αντιμέτωπο με το "γιατί". Και τα δυο όμως αποτελούν τους δυο άξονες x, y ενός καρτεσιανού συστήματος που προσδιορίζουν κάθε στιγμή τις συντεταγμένες μιας ανάγκης (από την οποία γεννήθηκε έπειτα και η ανάγκη ενός Συντάγματος στις ανθρώπινες κοινωνίες...)

Για να μην μακρηγορούμε άλλον όμως, καλός ο Διαφωτισμός, καλός και ο Μοντερνισμός, καλή και η Νεωτερικότητα, αφού αποκαλύπτουν αυτήν τη σπουδαία ανάγκη του ανθρώπου να ωριμάσει. Το μεγάλο ερώτημα είναι βέβαια, τι γίνεται μετά, αφού προταθούν αυτές οι διάφορες απόψεις για τον τρόπο που θα επέλθει αυτή η ωρίμανση (περιττό να θίξω εδώ, τις διάφορες διαφημίσεις αυτές τις μέρες ενόψει εκλογών, των "ώριμων" πολιτικών μας ταγών που κάνοντας επίκληση στο συναίσθημα, αγκαλιάζουν πατερναλιστικά τα -ανώριμα;- παιδιά, με σκοπό να τα διδάξουν πώς θα γίνουν ώριμα...). Αυτό το μετά- είναι στην ουσία το μεγάλο πρόβλημα. Δηλαδή, το μετά- καταπιάνεται με το ερώτημα: με ποιον τρόπο θα χρησιμοποιήσουμε τις απαντήσεις του Διαφωτισμού ώστε να καλύψουμε τις ανάγκες τις οποίες ανακαλύψαμε με τη βοήθεια του Διαφωτισμού...; Και αν το ερώτημα φαντάζει ολίγον τι κυκλωτικό, μη φοβάστε... καλώς ήλθατε στον Μετα-Μοντερνισμό!

Ο Μεταμοντερνισμός, είναι η απάντηση του καθενός στις ανάγκες του καθενός... Και εδώ το πράγμα περνά στη σφαίρα του Χάους πια. Διότι:

"Είναι ευρύτατα γνωστό ότι ο έλεγχος πάνω στα πράγματα διαμεσολαβείται από τις σχέσεις μας με τους άλλους. Και οι σχέσεις μας με τους άλλους με τη σειρά τους συνεπάγονται τις σχέσεις μας με τον εαυτό μας και αντιστρόφως. Όμως, έχουμε τρεις άξονες των οποίων ο ειδικός χαρακτήρας και ο ενδοσυσχετισμός πρέπει να αναλυθούν: τον άξονα της γώνσης, τον άξονα της εξουσίας, τον άξονα της ηθικής. Με άλλα λόγια, η ιστορική οντολογία του εαυτού μας οφείλει να απαντήσει σε μια ανοικτή σειρά ερωτημάτων. Πρέπει να πραγματοποιήσει έναν απροσδιόριστο αριθμό ερευνών οι οποίες είναι δυνατόν να πληθαίνουν και να εξειδικεύονται όταν το επιθυμούμε, αλλά οι οποίες θα απευθύνουν όλες τα ερωτήματα συστηματοποιημένα ως ακολούθως: πώς απαρτιζόμαστε ως υποκείμενα της ίδιας μας της γνώσης; πώς απαρτιζόμαστε ως άτομα τα οποία ασκούν ή υπόκεινται σε σχέσεις εξουσίας; πώς απαρτιζόμαστε ως ηθικά υποκείμενα των ίδιων μας των πράξεων";

(αναδημοσίευση χωρίς άδεια από το "Τι είναι Διαφωτισμός" του Μισέλ Φουκώ, εκδ. ΕΡΑΣΜΟΣ, 1988, σελ. 40-41)


Όλα γίνονται αγαπητοί μου για κάποιες ανάγκες. Το ερώτημα είναι αν αυτοί που θα μας κυβερνήσουν μετά τις 25 Ιανουαρίου, θα καταλάβουν τις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας μας, που δυστυχώς είναι πολλές και διαφορετικές και κατά πόσον θα μπορέσουν να τις συνταιριάξουν σε μια αξιοπρεπή διαβίωση, στηριζόμενη πάνω σε αξιώματα πανανθρώπινης Αλήθειας.




"Θυμός"
Στίχοι, Μουσική: Ζερβουδάκης Δημήτρης
Αφήγηση: Χάρης Κατσιμίχας
Τραγούδι: Ζερβουδάκης Δ., Κατσιμίχας Χ.
Δίσκος: Ζωής Παιχνίδια


"Αλήθεια λέω...
Σπασμένοι δρόμοι μοναχά, υπήρχαν πάντα εδώ..."